Tradycje źródłowe w Biblii

          Redakcja ksiąg Starego Testamentu trwała około tysiąc lat. Od XII – II w. przed Chr. (Kantyk Debory: Sdz 5,1–31 uważany jest za jeden z najstarszych fragmentów Biblii, zredagowany ok. XII w. przed Chr.), podczas gdy ostateczną redakcję najpóźniejszych ksiąg Nowego Testamentu niektórzy umieszczają w drugim stuleciu po Chrystusie. Gliniane tabliczki były pierwszym zapisem Biblii. Później, nie wiadomo, czy pisano Ją na papirusach, czy na pergaminach.  Posługiwano się alfabetem hebrajskim składającym się z 22 znaków. Język hebrajski nie należy do grupy języków indoeuropejskich. Posiada on specyficzne formy wyrazu, niekiedy trudne do przełożenia na język polski. Najstarsze fragmenty zawierały wspomnienia o Abrahamie i jego potomkach, wejście Izraela pod wodzą Jozuego do Kanaanu, zagrożenia ze strony Filistynów. Równolegle kultywowano ustną tradycję, a jej spisane fragmenty przechowywano w sanktuariach. W okresie królestwa (X wiek przed Chr.) w Izraelu kompletowano wcześniejsze zapiski oraz spisywano ustne przekazy. W okresie podzielonego królestwa, zaczęła powstawać literatura, tworzona głównie przez proroków. Pierwszymi prorokami piszącymi byli Amos  i Ozeasz (VIII w. Przed Chr.). Byli oni pierwszymi komentatorami historii, w której odkrywali zamiary Boże względem narodu i świata. Prorocy to osoby powołane w sposób nadzwyczajny przez samego Boga do powiernictwa Bożego i Jego tajemnic. Byli oni w kontakcie z Bogiem na sposób mistyczny (ekstatyczne przeżycia, neurotyczne słyszenie głosu Boga, widzenia, wizje, sny): Pan powiedział do mnie (Iz 8,1).

          Najstarsza tradycja źródłowa zwana jahwistyczną (J) powstawała ok. X w. przed Chr. w Jerozolimie. W okresie IX–VIII w. przed Chr., po podziale królestwa izraelskiego opracowano tradycję elohistyczną (E), następnie deuteronomiczną (D, największy rozwój nastąpił wkrótce po reformie Jozjasza w VII–VI w. przed Chr. oraz podczas wygnania babilońskiego, ostateczne utrwalenie tej tradycji nastąpiło w czasach po wygnaniu) i kapłańską (P, początek drugiej połowy VI/V w. przed Chr.). Pięcioksiąg, który był zredagowany ok. 400 r. przed Chr zawierał kompilację ww. źródłowych tradycji.  Hagiografowie nie odrzucali różnych wcześniejszych tradycji, dlatego w Starym Testamencie zachowały się do dnia dzisiejszego różne opisy powstania człowieka. Końcowa redakcja Starego Testamentu zakończyła się z początkiem II, a końcem I wieku przed narodzinami Chrystusa.

          Teoria czterech źródeł (J), (E), (D), (P) Pięcioksięgu jest obecnie podważana (Rendtorff, Erhard Blum, Seter). W 1975 r. J. van Seter w książce Abraham in History and Tradition (New Haven 1975) przedstawił rewolucyjną hipotezę, w której uważał, że tradycja deuteronomiczna była starsza od jahwistycznej. Według niego obejmowała ona całe Powtórzone Prawo aż do Drugiej Księgi Królewskiej. Powstała w VII w. przed Chr. Tradycja jahwistyczna (J) powstała dopiero w drugiej połowie VI w. przed Chr. i została dołączona do pierwszego dokumentu D.  J. van Seter neguje też istnienie źródła (E).

          Identyfikacja tradycji danego fragmentu biblijnego dla zwykłego czytelnika jest bardzo trudna. Głowią się nad nimi egzegeci. W tradycji elohimskiej imieniem Boga jest  Elohim (l.mnoga bogowie). To forma uroczysta używana ex katedra – my bogowie ...

          Końcowy redaktor przywołuję najpierw tradycję późniejszą kapłańską:

"Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię. Ziemia zaś była bezładem i pustkowiem: ciemność była nad powierzchnią bezmiaru wód, a Duch Boży unosił się nad wodami [] Bóg widząc, że światłość jest dobra, oddzielił ją od ciemności." (Rdz 1,1–2,4a). Dalszy tekst jest uzupełnieniem późniejszym.

Opis stworzenia powtarza w rozdziale drugim z tradycji starszej jahwistycznej:

"nie było jeszcze żadnego krzewu polnego na ziemi, ani żadna trawa polna jeszcze nie wzeszła - bo Pan Bóg nie zsyłał deszczu na ziemię i nie było człowieka, który by uprawiał ziemię i rów kopał w ziemi, aby w ten sposób nawadniać całą powierzchnię gleby - wtedy to Pan Bóg ulepił człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia, wskutek czego stał się człowiek istotą żywą [...] " (Rdz 2,4b–3,24).

W tradycji kapłańskiej: "Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz,
na obraz Boży go stworzył: stworzył mężczyznę i niewiastę." (Rdz 1,27), a tradycji jahwistycznej: "Pan Bóg ulepił człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia, wskutek czego stał się człowiek istotą żywą. " (Rdz 2,7).

          W pierwszym opisie postawiono akcent, że człowiek został stworzony na podobieństwo Stwórcy. Natura duchowa jest tu mocno zaakcentowana. W duchu człowiek jest mocny jak Stwórca, w drugim okazany jest osobisty wkład Boga w stworzeniu człowieka. Bóg sam, własnoręcznie ulepił człowieka. Jednocześnie przekazano informację o kruchości człowieka. Tworzywem jest materia z prochu wzięta.

          Jak widać, jedna tradycja uzupełnia drugą. Każda z tradycji wprowadza nowe elementy. Merytorycznie się różnią, ale jako całość przekazują klimat stworzenia.