Nowe kłopoty, donatyści

          Kiedy chrześcijaństwo tryumfowało papież Milcjades (311–314) w tym nie uczestniczył i nie odegrał żadnej w tym roli. Być może zajęty był nowym sporem jaki wybuch w Kościele Kartagińskim pomiędzy Donatem z Casa Nigra i jego zwolennikami a biskupem Cecylianem. Donatyści wysuwali zarzut nieważności  święceń biskupa. Kościół Kartagiński prosił papieża o arbitraż w tej sprawie. Również prokonsul Afryki zwrócił się do cesarza, by ten wyjaśnił sprawę.

          Cecylian domagał się wysłuchania go przez trzech biskupów Galii. Nie zwrócił się bezpośrednio do papieża. Znaczy, że prymat Rzymu miał być uznany dopiero znacznie później. Cesarz zgodnie z prośba Cecyliana wyznaczył trzech sędziów, ale zażądał, aby trybunał obradował pod przewodnictwem papieża Milcjadesa. Jak widać to cesarz ukształtował zwierzchnictwo biskupa Rzymu. Milcjades rozstrzygnął proces na korzyść biskupa Kartaginy i potępił donatystów.  Donat odwołał się do cesarza i cesarz zgodził się na powtórzenie procesu. Tym samym pokazał, że jest ważniejszy niż papież.  Na drugiej rozprawie papież nie uczestniczył. Zmarł 11 stycznia 314 roku.

Donatyzm – ruch kontestacyjny w IV/V w. w Kościele chrześcijańskim w prowincji Afryki północnej Cesarstwa rzymskiego, zapoczątkowany przez biskupa Donata z Kartaginy w następstwie prześladowania chrześcijan za cesarza Dioklecjana (303–305 n.e.). W 412 roku donatyści zostali skazani na banicję przez cesarza Honoriusza, zanikli całkowicie w wyniku najazdu ariańskich Wandalów, a następnie muzułmańskich Arabów.

         Główną ideą ruchu był sprzeciw wobec ponownego włączania do Kościoła apostatów, którzy zaparli się wiary chrześcijańskiej w wyniku gróźb ze strony władz cesarstwa. Przywódcy ruchu uznawali, że apostaci utracili sakramenty chrztu i święceń i nie można już im ich przywrócić. Ponieważ stanowisko Wielkiego Kościoła, któremu przewodził biskup Rzymu, zakładało możliwość porzucenia apostazji, powrotu do wiary i pojednania z Kościołem, według donatystów i on stał się niegodny udzielać ważnie sakramentów. W przekonaniu schizmatyków, jedynym istniejącym Kościołem Chrystusa, który zachował świętość potrzebną do udzielania sakramentów, byli oni sami. Nazywając się „Kościołem męczenników” lub „Kościołem doskonałych”, wszystkim, którzy dołączali do nich, przychodząc z kościołów będących w komunii z biskupem Rzymu, udzielali ponownie chrztu i innych sakramentów. W szczytowym okresie rozwoju schizmy, Donata popierało ok. 270 biskupów, którzy zgromadzili się na swoim synodzie w 336 roku. Przeciwni byli posłuszeństwu władzy cesarskiej.

          Działania na rzecz zażegnania schizmy i sprostowania błędów dogmatycznych podjęli głównie Optat z Milewy oraz Augustyn z Hippony. Ten ostatni głosił, że Kościół jest wspólnotą składającą się również z grzeszników oraz że ważność sakramentów nie zależy od moralności (dyspozycji) tego, kto nimi administruje, lecz od świętości Kościoła, gdyż sakramenty należą do niego, a nie są prywatną własnością poszczególnych szafarzy.

          Konferencja zwołana w roku 411 w Kartaginie bardzo osłabiła ruch donatystów. W tym też okresie władze cesarskie nasiliły represje stosowane wobec donatystów, co, pomimo początkowego sceptycyzmu, poparł Augustyn; Augustyn doprowadził przy tym do zaniechania stosowania kary śmierci wobec opornych. Struktury zostały unicestwione po zwycięstwie ariańskich Wandalów, pod wodzą Genzeryka. Ostatecznie zanikł po zajęciu Afryki Północnej przez muzułmańskich Arabów. Według Hansa von Campenhausena represyjna polityka wobec donatystów była powodem niechęci ludności afrykańskiej wobec Kościoła katolickiego, która zaowocowała całkowitym upadkiem chrześcijaństwa w Afryce po inwazji muzułmańskiej^{( wikipedia).}

          Postawa cesarza drażniła biskupów i być może dlatego następca papież Sylwester (315–335) nie pojechał na rozprawę, ani do Nicei na pierwszy wielki sobór ekumeniczny. Papież nie przejawiał dużej inicjatywy w tak doniosłej historii Kościoła. Prowadził  go w cieniu cesarza Konstantyna.

          To cesarz Konstantyn w 321 r. ogłasił niedzielę jako "dzień Pański".  W 324 roku oddał Kościołowi dom swojej drugiej  żony Fausty. Pałac Laterański zostanie do roku 1304 siedzibą biskupów Rzymu. Obok pałacu buduje Bazylikę świętego Piotra.  U wrót miasta postawił kolejny kościół – poświęcony pamięci świętego Pawła.

          Cesarz Konstantyn, choć tak wiele uczynił dla rozwoju Kościoła, sam pozostał poganinem. Dopiero na łożu śmierci przyjął chrzest i to od biskupa wyznającego arianizm (ekskomunikowanego przez sobór nicejski).