Romantyzm 1790–1830

          Racjonalne pojmowanie świata jakie było u podstawy Oświecenia uległo skruszeniu. Romantyzm kształtował się jako konsekwencja kryzysu świadomości ludzi oświecenia, w wyniku kompromitacji racjonalizmu, upadku wiary w harmonijny rozwój świata. Jednym z założeń było przekonanie o rewolucyjnym rozwoju świata. Charakter epoki określa preferowanie intuicji, wyobraźni, natchnienia, jak też subiektywizmu w ujmowaniu świata. Dominowały tendencje indywidualistyczne, których przejawem był kult jednostki wybitnej. Odrzucono kanony, reguły. Funkcjonowało przekonanie o głębokim zespoleniu rzeczywistości ze sztuką. Pierwsze oznaki odczuć o charakterze immanentnym wyłoniło się w sztuce, w poezji, malarstwie i muzyce. Epoka romantyzmu pojawiła się w latach 90-tych XVIII wieku. Stanowiła niejako bunt przeciw sztywnym zasadom życia arystokracji i mieszczaństwa oraz naukowemu podejściu do natury i człowieka. Naczelne hasło Rewolucji Francuskiej – wolność, równość, braterstwo stało się drogowskazem dla nowego kierunku myślenia. Siłą napędową romantyzmu była tęsknota za rajskim światem, poszukiwanym poza nudną codziennością, poczucie beznadziei, a nawet spalenia się w poszukiwaniu ideału, głównie idealnej miłości. Nastąpiło rozszerzenie zakresu tematyki literackiej. Dominującymi rodzajami literackimi były: liryka i dramat. Być może długi czas braku nowych odkryć o istotnym znaczeniu naukowym znużyło oczekujących na rozszyfrowanie przyrody.

          Romantycy zwrócili się ku wewnętrznemu życia człowieka. Człowiek posiada w sobie duchowość, uczucia i emocje. Każdy człowiek jest inny. W każdym człowieku drzemią namiętności. Wartość człowieka jest w nim, w jego duszy. Typowy romantyczny bohater jest buntownikiem, szalony i nieprzewidzialny. Dla niego liczy się miłość, nawet niespełniona. Gotów oddać życie za ideały, za ojczyznę. Dominacja uczucia nad rozumem. Przykładem buntownika, który komponował nie na zlecenie, ale pod natchnieniem był Ludwig van Beethoven (1770–1827) Wielokrotnie podkreślał, że nie jest tradycyjnym muzykiem-rzemieślnikiem, bo jego misją jest tworzenie arcydzieł. Fascynowano się dziełami Szekspira, czyli tego autora który wprowadził elementy tajemniczości i grozy do literatury oraz złamał konwencje antyczne w dramacie. W tym nurcie był Polak Juliusz Słowacki (1809–1849; Balladyna).

          W romantyzmie było przekonanie że świat można (i trzeba) poznawać za pomocą pozarozumowych środków (irracjonalizm) takich, jak: wiara, intuicja, przeczucie, uczucia, wizje (Romantyczność Adama Mickiewicza, 1798–1855). Wierzono w kontakty z siłami pozaziemskimi (mistycyzm). Za pomocą snu można kontaktować się ze światem nadprzyrodzonym. Głębokie zainteresowanie było historią, która dla romantyków staje się kopalnią wiedzy i źródłem inspiracji. Literatura romantyczna uwielbia elementy fantastyczne, a więc np.: zamiana kobiety w ryby, postacie duchów zmarłych mężów, zjawy, kobiety-syreny, itp.  (Ballady i romanse Adama Mickiewicza). Fascynowano się romantyczną kulturą Wschodu (Orientalizm). Chodzi tu w szczególności o kulturę arabską, muzułmańską (Sonety krymskie Adama Mickiewicza, Giaur George`a Byrona).

           Z romantyzmem związane było także przeświadczenie o konieczności walki z tyranią, z zniewoleniem człowieka, z uprzedzeniami społecznymi i rasowymi. Przeświadczenie to zaowocowało wieloma zrywami o charakterze rewolucyjnym lub narodowym, jakie miały miejsce niemal w całej Europie. Zrywy te to między innymi: powstanie Greków przeciwko Turkom (1821), powstanie dekabrystów w Rosji (1825), rewolucja lipcowa we Francji (1830), powstanie listopadowe (1830-1831) i Wiosna Ludów (1848) oraz powstanie styczniowe (1863–1864) w Polsce.

          Stosowano wielkie metafory nowego paradygmatu tożsamości narodowej i wiary (prometeizm chrześcijański). Obraz papieża w Kordianie z 1834 roku jest znany i opisany walczący z przeznaczeniem, nieuchronnością wydarzeń historycznych, a czasem nawet z samym Bogiem. Akcja utworów często jawi się w ciemności, tajemniczości, w miejscach odludnych sprzyjających kontemplacji (Ballady i romanse Adama Mickiewicza). Fascynowano się kulturą ludu, ludową moralnością (Ballady i romanse, Dziady część II i IV Adama Mickiewicza), twórczością, językiem, obyczajami. Wszystko to stało się w romantyzmie inspiracją literacką. Jednym z podstawowych wyróżników człowieka romantyzmu był indywidualizm. Indywidualista to człowiek osamotniony, wyobcowany, natchniony (najczęściej poeta), niezależny, wolny, mający poczucie własnej wyjątkowości i niezależności. Mocno eksponowany był profetyzm, tj. przewidywanie przyszłości (Nie-Boska komedia Zygmunt Krasiński, 1812–1859). Podobnie posługiwano się motywami szaleństwa, zbrodni, okropności, ale i zapału i namiętność w ukazywaniu świata (Doktor Jackyll i Mr Hyde Roberta Louisa Stevensona, Frankenstein, czyli nowy Prometeusz Mary Shelley, Opowieści niesamowite Edgara Allana Poego, Lilie Adama Mickiewicza). Romantyzm przedstawiał bohaterów samotnych, zbuntowanych, skłóconych z całym światem, zakochanych nieszczęśliwą miłością, rozczarowanych (Byron, Goethe).

           Wielcy inni polscy pisarze i poeci z okresu romantyzmu to: Kazimierz Brodziński, Aleksander Fredro, Seweryn Goszczyński, Klementyna Hoffmanowa, Antoni Malczewski, Zygmunt Krasiński, Józef Ignacy Kraszewski, Teofil Lenartowicz, Maurycy Mochnacki, Cyprian Kamil Norwid, Wincenty Pol, Henryk Rzewuski, Juliusz Słowacki, Władysław Syrokomla, Kornel Ujejski, Maria Wirtemberska, Narcyza Żmichowska.

          Malarzami z okresu romantyzmu to: Caspar David Friedrich – malarz niemiecki, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli romantyzmu. Najsłynniejsze obrazy to: Wrak statku, Morze lodu, Wędrowiec w morzu mgły, Skały kredowe na Rugii, Opactwo w dąbrowie. Francisco José Goya – malarz hiszpański. Kiedy rozum śpi, budzą się upiory, Rozstrzelanie powstańców madryckich, Kolos, Okropności wojny, Saturn pożerający jedno ze swoich dzieci. Eugène Delacroix – czołowy przedstawiciel francuskiego romantyzmu. Barka Dantego, Rzeź na Chios, Grecja ginąca na ruinach Missolungi, Wolność wiodąca lud na barykady, Portret Chopina , Sułtan Maroka ze świtą, Wesele żydowskie w Maroku.

          Czołowymi muzykami byli: Fryderyk Franciszek Chopin (1810–1849) – największy polski kompozytor uważany za czołowego przedstawiciela romantyzmu w Europie. Komponował: polonezy, mazurki, nokturny, preludia, walce, ballady, koncerty fortepianowe. Felix Mendelssohn Bartholdy – niemiecki kompozytor. Skomponował: uwerturę koncertową do Snu nocy letniej Szekspira, Marsza Weselnego, uwerturę koncertową Hebrydy, Symfonię Szkocką, IV Symfonię, tzw. Włoską, Pieśni bez słów, oratoria: Święty Paweł i Eliasz. Edvard Hagerup Grieg – był pianistą i kompozytorem norweskim. Skomponował: Marsz żałobny pamięci Rikarda Nordraaka, Sześć pieśni orkiestrowych, muzykę do dramatu Peer Gynt Henryka Ibsena, muzykę do dramatu Sigurd Jorsalfar Bjørnstjerne Bjørnsona, melodramat Bergliot, Tańce symfoniczne, Trzy utwory orkiestrowe z Sigurda Jorsalfa. Johannes Brahms – niemiecki kompozytor, pianista i dyrygent. Skomponował: 4 symfonie: (w tym słynne: Patetyczna, Pastoralna, Eroika, Elegijna), 2 uwertury (tym: Uroczysta uwertura akademicka, Tragiczna), koncerty fortepianowe, skrzypcowe, pieśni, utwory organowe. Louis Hector Berlioz – kompozytor francuski, pisarz i krytyk muzyczny. Skomponował: symfonie (np.: Symfonia fantastyczna, Romeo i Julia), opery (np.: Potępienie Fausta, Beatrycze i Benedykt), Requiem, Oratorium Dzieciństwo Chrystusa. Ferenc Liszt – kompozytor i pianista węgierski. Skomponował: Symfonię faustowską, Symfonię dantejską, 3 Marzenia miłosne, Rapsodie węgierskie, Węgierska msza koronacyjna, koncerty fortepianowe. Piotr Iljicz Czajkowski - rosyjski kompozytor. Skomponował: balety (Jezioro łabędzie, Śpiąca królewna, Dziadek do orzechów), opery (np.: Mazepa, Eugeniusz Oniegin, Dziewica orleańska), symfonie (np.: Patetyczną, Zimowe marzenia), suity orkiestrowe, koncerty skrzypcowe i fortepianowe. Franciszek Piotr Schubert – kompozytor austriacki, prekursor romantyzmu w muzyce. Skomponował: symfonie (np.: Tragiczna, Mała), Niemiecką mszę, walce, sonaty, fantazje, cykle pieśni. Robert Alexander Schumann - niemiecki kompozytor i pianista. Skomponował: 250 pieśni, symfonie (np.: Wiosenna, Reńska), uwertury, utwory fantastyczne.

          Czołowymi pisarzami byli: George Gordon Byron – największy twórca romantyzmu angielskiego, a z całą pewnością i europejskiego. Jego życie naznaczone było skandalami, licznymi romansami, kontaktami z innymi wielkimi romantykami, podróżami. Byron zmarł z powodu silnej gorączki podczas walk o niepodległość Grecji. Miał zaledwie 36 lat. Najważniejsze utwory to: Wędrówki Childe Harolda, Giau Korsarz , Don Juan, Manfred, Kain. Walter Scott – był szkockim powieściopisarzem i poetą związanym przede wszystkim z Edynburgiem. Otrzymał staranne wykształcenie, był adwokatem. Literatura europejska zawdzięcza mu zainteresowanie kulturą ludową, a także stworzenie dość specyficznych powieści historycznych, w których mamy elementy fantastyczne i ludowe. Napisał: Waverley, Rob Roy, Narzeczona z Lammermoor, Ivanhoe, Talizman. Johann Wolfgang Goethe – największy poeta tzw. okresu „burzy i naporu”, a potem romantyzmu w Niemczech. Był niezwykle wykształcony, związany z księciem sasko-weimarskim, na dworze którego pełnił służbę. Odbył podróże do Włoch i Szwajcarii, ale zmarł w samotności po śmierci żony w Weimarze w 1832 roku. Jego poezja wywarła ogromy wpływ na literaturę europejską. Dzieła: Cierpienia młodego Wertera, Powinowactwo z wyboru, Torquato Tasso, Faust, Prometeusz, Wezwanie do Neapolu, Król Elfów, Uczeń czarnoksiężnika, Herman i Dorota. Friedrich Schiller – znana jest dziś wielka przyjaźń, która łączyła go z Goethem. Był lekarzem, prawnikiem, wykładowcą historii i filozofii, twórcą teatru. Już w wieku 18 lat zdobył sławę dramatem Zbójcy, ale został aresztowany i musiał uciekać. Oprócz wspomnianego dramatu napisał jeszcze: Intryga i miłość, Wilhelm Tell, Dziewica Orleańska, Oda do radości, Don Carlos. Francuska Victor Hugo – był poetą, pisarzem, dramaturgiem romantyzmu francuskiego. Powieści: Katedra Marii Panny w Paryżu, Nędznicy. Poezja liryczna: Ody i ballady, Legenda wieków: Sztuki: Cromwell, Król się bawi, Lukrecja Borgia, Marya Tudo. Aleksander Puszkin – rosyjski poeta, dramaturg i prozaik, którego dzieła maiły ogromny wpływ na rozwój romantyzmu w Europie. Należał do dekabrystów, występował przeciwko tyranii cara, co przypłacił zsyłką na południe Rosji oraz kontrolą jego dzieł do końca życia. Napisał: Rusłan i Ludmiła, Jeniec kaukaski, Trzech Budrysów, Borys Godunow, Eugeniusz Oniegin.