Blaise-Pascal

           Wśród plejady wybitnych uczonych z XVII wieku nie sposób nie wspomnieć Blaise-Pascala (1623 – 1662) francuskiego matematyka, fizyka i filozofa religii.  Przyczynił się do rozwoju nauki. Pascal był bardzo ciekawą postacią. Religijny do bólu i racjonalny w badaniach naukowych Miał on znaczący wkład w konstrukcję mechanicznych kalkulatorów i mechanikę płynów; sprecyzował także pojęcia ciśnienia i próżni, uogólniając prace Torricellego. W swoich opracowaniach bronił metody naukowej. Pascal był przede wszystkim matematykiem, wniósł znaczący wkład w powstanie i rozwój dwóch nowych działów wiedzy. Już jako szesnastolatek napisał pracę obejmującą zagadnienia geometrii rzutowej, później zaś wraz z Pierre'em de Fermatem rozważał kwestie teorii prawdopodobieństwa, wywierając tym samym niemały wpływ na rozwój nowoczesnej ekonomii i nauk społecznych.

          W następstwie doświadczonego mistycznego przeżycia w roku 1654  porzucił działalność naukową, poświęcając się filozofii i teologii. Z tego okresu jego życia pochodzą dwa najbardziej znane dzieła Pascala: Prowincjałki i Myśli. Przez całe życie borykał się z problemami zdrowotnymi; zmarł w wieku 39 lat.

          W 1642 pragnąc ułatwić ojcu niekończące się, wyczerpujące kalkulacje wpływów i należności, osiemnastoletni już Pascal zbudował maszynę obliczeniową zdolną do wykonywania działań dodawania i odejmowania, nazwaną później kalkulatorem Pascala albo Pascaliną. Mimo że konstrukcja stanowiła istotny etap rozwoju inżynierii komputerowej, nigdy nie osiągnęła sukcesu komercyjnego. Z powodu nazbyt wygórowanej ceny pascalina pozostała co najwyżej ciekawostką, symbolem statusu społecznego wśród najbogatszych Francuzów. Przez najbliższą dekadę jednak Pascal wciąż usiłował ulepszyć swój projekt, konstruując łącznie pięćdziesiąt maszyn; dwie z nich znajdują się dziś na wystawach w Zwingerze w Dreźnie oraz w paryskim Muzeum Sztuk i Rzemiosł.

          W roku 1653 napisał "Traktat o trójkącie arytmetycznym" (Traité du triangle arithmétique), w którym zawarł koncepcję użytecznego tabelarycznego zestawienia współczynników dwumiennych, nazwanego potem na jego cześć trójkątem Pascala. W 1654, zainspirowany rozważaniami swego znajomego, Chevaliera de Méré, wymieniał z Fermatem listy na temat teorii gier hazardowych. Współpraca matematyków zaowocowała powstaniem matematycznej teorii prawdopodobieństwa. Analizowany problem dotyczył sytuacji, w której jeden z graczy chce zakończyć grę wcześniej i, opierając się na bieżącym stanie gry i wynikających zeń szansach na wygraną, doprowadzić do sprawiedliwego podziału stawki; dyskusje te doprowadziły do utworzenia pojęcia wartości oczekiwanej. Później, w Myślach, Pascal sformułował probabilistyczny argument na rzecz wiary w Boga i cnotliwego życia (znany dziś jako zakład Pascala). Osiągnięcia Pascala i Fermata w dziedzinie teorii prawdopodobieństwa stanowiły podstawę dla późniejszego stworzenia rachunku różniczkowego i całkowego przez Leibniza.

          W dziedzinie filozofii matematyki największe osiągnięcie Pascala stanowi praca "O Duchu Geometrii" (De l'Esprit géométrique), będąca właściwie wstępem do podręcznika geometrii napisanego dla jednej ze słynnych "Szkółek Port-Royal" (Les Petites-Ecoles de Port-Royal). Dzieło to, dotyczące kwestii dociekania prawd, opublikowane zostało dopiero ponad sto lat po śmierci autora. Pascal twierdził w nim, że idealną metodą byłoby opieranie nowych wniosków na prawidłach już ugruntowanych; z drugiej jednak strony prawidła takie wymagałyby oparcia w innych, bardziej elementarnych, te zaś w kolejnych, w efekcie czego ustalenie pierwotnych zasad okazuje się niemożliwe. Za najlepszą metodę z możliwych uznał tę stosowaną w geometrii, gdzie z pewnych przyjętych aksjomatów rozwija się kolejne prawa i twierdzenia; niemożliwością jest jednak sprawdzenie prawdziwości samych aksjomatów.

          We wspomnianym dziele Blaise rozwinął również teorię definicji. Rozróżniał definicje dokładnie sprecyzowane przez ich autora oraz takie, które są powszechnie przyjmowane w codziennym użyciu ze względu na stosunkowo oczywistą relację z przedmiotem; ten drugi typ definicji charakterystyczny jest dla filozofii esencjalizmu. Pascal za użyteczne dla nauk ścisłych uznał jedynie definicje pierwszego typu, twierdząc, że nauki te powinny w swej metodzie przyjąć zasady formalizmu sformułowane przez Kartezjusza.

          W traktacie "O sztuce perswazji" (De l'Art de persuader) przyjrzał się uważnie geometrycznej metodzie aksjomatycznej, przede wszystkim zaś postawił pytanie o to, na jakiej podstawie ludzie przekonani są o słuszności przyjmowanych aksjomatów. Uznawał pogląd Montaigne'a, który twierdził, że uzyskanie takiej pewności na drodze ludzkiego poznania jest niemożliwe. Ostatecznie przyjął, że pryncypia te mogą być osiągnięte wyłącznie intuicyjnie, podkreślając przy tym konieczność odwołania się do Boga w ich poszukiwaniu.

          Rozważania Pascala w zakresie hydrodynamiki i hydrostatyki koncentrowały się na kwestii zasad rządzących płynami hydraulicznymi. Wśród jego wynalazków znalazły się strzykawka i prasa hydrauliczna (wykorzystująca ciśnienie hydrostatyczne do zwielokrotniania siły), w roku 1646 zaś zainteresował się przeprowadzonymi przez Torricellego eksperymentami z barometrem. Wykonawszy replikę wynalezionego przez Włocha urządzenia, złożonego z wypełnionej rtęcią, jednostronnie zamkniętej rurki postawionej do góry dnem w misce pełnej tego metalu, Pascal zapytał, jaka siła utrzymywała nieco rtęci w rurce oraz co wypełniało przestrzeń pomiędzy szczytem słupa rtęci a zamkniętym końcem naczynia. W tamtym czasie popularny pogląd naukowy głosił, że zamiast próżni powinna się tam znajdować jakaś niewidzialna materia. Przekonanie takie wynikało z nauk Arystotelesa, który twierdził, że substancja jest w wiecznym ruchu; ponadto, substancja będąca w ruchu musi być przez coś poruszana. Wobec tego, dla naukowców wyznających teorię greckiego filozofa, próżnia była niemożliwością, czego dowodzić miało następujące rozumowanie:

– Światło przechodziło przez tak zwaną "próżnię" w rurce.

– Według Arystotelesa wszystko jest w ruchu, i musi być przez coś poruszane.

– Wobec tego, skoro coś musi pozwalać światłu na poruszanie się w rurce, –

   niemożliwym jest, aby miało nie być tam niczego; istnienie próżni jest 

   niemożliwe.

Pascal kontynuował doświadczenia z barometrem i w 1647 roku napisał pracę "Nowe eksperymenty z próżnią" (Experiences nouvelles touchant le vide), w której, poza opisem współzależności między ciśnieniem powietrza a poziomem słupa określonych cieczy, zawarł dowody świadczące za obecnością próżni w rurce barometru.

      W Paryżu, wnosząc barometr na szczyt dzwonnicy kościoła Saint-Jacques-de-la-Boucherie, na wysokość około pięćdziesięciu metrów. Poziom rtęci spadł o dwie linie. Zarówno takie, jak i inne, pomniejsze eksperymenty przeprowadzane przez Pascala doprowadziły do ustalenia zasad działania i opracowania skali barometru.

          Odpierając zarzuty zwolenników koncepcji "niewidzialnej materii" mającej wypełniać próżnię, Pascal sformułował jedno z głównych siedemnastowiecznych twierdzeń opisujących metodę naukową. W swej odpowiedzi do Estienne'a Noela pisze: "Aby pokazać, że hipoteza jest oczywista, nie wystarczy, że wynikają zeń wszystkie powiązane zjawiska; zamiast tego, jeśli prowadzi do czegoś sprzecznego z choćby jednym obserwowanym faktem, wystarczy to do stwierdzenia jej fałszywości." Jego konsekwentne obstawanie przy koncepcji istnienia próżni doprowadziło go do konfliktów z różnymi znaczącymi naukowcami, m.in. Kartezjuszem.

      Blaise Pascal był jansenistą. W 1654 doświadczył religijnego objawienia, której treść natychmiast zapisał w krótkiej notatce, zaczynającej się słowami: "Ogień. Bóg Abrahama, Bóg Izaaka, Bóg Jakuba, a nie filozofów i uczonych..." i zakończonej cytatem z Księgi Psalmów 119:16: Nie zapomnę mów twoich. Amen.^.

        Podczas pobytu Pascala w Paryżu był świadkiem cudownego uzdrowienia dziewczynki. Na pamiątkę cudu Pascal wykonał dla siebie emblemat, ukazujący oko otoczone koroną cierniową z inskrypcją Scio cui credidi ("Wiem, komu zawierzyłem"). Jego wiara uległa umocnieniu, co przywiodło go do stworzenia jego ostatniego, niedokończonego dzieła, słynnych Myśli. Najbardziej wpływowe dzieło teologiczne Pascala, już po śmierci autora opatrzone tytułem "Myśli" (Pensées), nie zostało nigdy przez niego ukończone. Oryginalnie zatytułowane "Apologia religii chrześcijańskiej" (Apologie de la religion Chrétienne), w zamyśle stanowić miało jednolitą i kompletną analizę i obronę chrześcijaństwa. Wśród rzeczy osobistych zmarłego odnaleziono liczne skrawki papieru zapisane pojedynczymi myślami, ułożone w roboczym, acz sensownym porządku. Pierwsze zbiorcze wydanie tych notatek ukazało się drukiem w roku 1670, pod nazwą "P. Pascala myśli o religii oraz kilku innych zagadnieniach" (Pensées de M. Pascal sur la religion, et sur quelques autres sujets) i wkrótce zdobyło znaczne uznanie czytelników, stając się klasyczną pozycją literatury francuskiej. Jedną z głównych technik retorycznych, jakie zastosował Pascal, było użycie filozofii sceptycznej – uosabianej tu przez Montaigne'a i Epikteta – dla doprowadzenia odbiorcy do punktu takiego zdezorientowania i desperacji, że skłonny byłby on całkowicie zaufać Bogu i pewności, jaką daje religia. Podejście takie znalazło krytyków w osobach m.in. Pierre'a Nicole, Antoine'a Arnaulda i innych uczonych z Port-Royal, sądzących, że fragmentaryczne myśli i spostrzeżenia mogą – zamiast do pobożności – prowadzić raczej do przyjęcia postawy sceptycznej. Część "niewygodnych" myśli w związku z tym usunięto w redakcji, inne zaś zmodyfikowano tak, by uniknąć wrogich reakcji ze strony króla lub Kościoła – po zakończeniu okresu prześladowań mieszkańcy klasztoru pragnęli uniknąć odnowienia dawnego sporu. Pełnego, oryginalnego wydania "Myśli" doczekały się dopiero w XIX stuleciu. Myśli są współcześnie uważane za wybitne dzieło i kamień milowy francuskiej prozy. O pewnym fragmencie (myśl 72.) Sainte-Beuve wypowiedział się jako o najznakomitszych stronach zapisanych po francusku, natomiast Will Durant w swoim 11-tomowym dziele Historia cywilizacji wyraził podziw dla Myśli jako najbardziej elokwentnej książki w historii prozy francuskiej. W swoim opus magnum Pascal podjął kilka antynomicznych zagadnień filozofii: nieskończoność i nicość, wiara i rozum, duch i materia, śmierć i życie, sens i próżność, a jedynymi konkluzjami, jakie stąd wywiódł, były pokora, niewiedza i łaska. Te ostatnie sprowadził do swojego argumentu religijnego, znanego powszechnie jako zakład Pascala.

          "Zakład Pascala" mówi o sytuacji, w której wraz z przyjęciem istnienia Stwórcy ryzyko jest niewielkie, stracić bowiem możemy tylko marną doczesność. Za to w momencie, gdy okaże się, że jednak mieliśmy rację, zyskujemy życie wieczne. Analizując ten wywód można dojść do prostego wniosku, że bardziej opłaca się żyć w przekonaniu o istnieniu Stwórcy, niż przyjąć postawę ateisty. W pracy pod tytułem "Człowiek bez Boga" pada bardzo trafne zdanie: "...czymże jest człowiek w przyrodzie? Nicością wobec nieskończoności, wszystkim wobec nicości, środkiem między niczym a wszystkim".

          T.S. Eliot pisał o Pascalu jako "światowcu wśród ascetów, ascecie wśród światowców"; jego ascetyczny styl życia wynikał z przekonania, że cierpienie jest dla człowieka czymś naturalnym, a wręcz koniecznym. W roku 1659 Blaise, zawsze dość chorowity, rozchorował się tym razem poważnie, często jednak pod koniec swego życia odmawiał pomocy lekarskiej, twierdząc, że "choroba jest naturalnym stanem chrześcijanina".

          W 1661 Ludwik XIV zawiesił działalność jansenistów w Port-Royal, w odpowiedzi na co Pascal napisał jedno ze swych ostatnich dzieł, "Nakaz Podpisania Formularza" (Écrit sur la signature du formulaire). W tym samym roku zmarła jego siostra Jacqueline, co ostatecznie skłoniło go do porzucenia polemik na temat jansenizmu. Ostatnim znacznym osiągnięciem uczonego było stworzenie w roku 1662 prawdopodobnie pierwszej na świecie linii komunikacyjnej, dzięki której pasażerowie mogli podróżować po Paryżu w zaprojektowanym przez Pascala omnibusie.

          W tym samym roku jego choroba wzmogła się. Świadomy swego słabego zdrowia, prosił o przeniesienie do szpitala dla nieuleczalnie chorych; lekarze jednak uznali, że jego stan jest zbyt niestabilny, aby można było go przenieść w inne miejsce. 18 sierpnia 1662 roku, w Paryżu, Blaise dostał drgawek i otrzymał ostatnie namaszczenie. Zmarł następnego dnia rano, wyrzekłszy swe ostatnie słowa: niech Bóg nigdy mnie nie opuści. Został pochowany na cmentarzu Saint-Étienne-du-Mont.

          W uznaniu dokonań naukowych, nazwę Pascal nadano jednostce ciśnienia układu SI (pisanej małą literą), językowi programowania oraz prawu Pascala (ważnej zasady w aerostatyce i hydrostatyce). Nazwisko uczonego pojawia się również, jak wyżej wspomniano, w trójkącie Pascala i zakładzie Pascala.

          Praca Pascala nad teorią prawdopodobieństwa była jego najbardziej znaczącym wkładem w rozwój matematyki. Pierwotnie dotyczyła hazardu, obecnie jest niezwykle istotna w ekonomii, szczególnie w matematyce ubezpieczeniowej. John Ross napisał, "Teoria prawdopodobieństwa i odkrycia jej towarzyszące odmieniły sposób postrzegania niepewności, ryzyka, podejmowania decyzji oraz indywidualną i zbiorową zdolność wpływania na bieg przyszłych wydarzeń". Należy jednak pamiętać, że Pascal i Fermat, mimo iż wnieśli istotny wkład do wczesnych prac nad teorią prawdopodobieństwa, nie zgłębili jej dostatecznie szczegółowo. Christiaan Huygens, który prowadził badania z Pascalem i Fermatem, napisał pierwszą książkę poruszającą tę tematykę. W późniejszym czasie badania te prowadzili Abrahama de Moivre i Pierre'a Simona de Laplace.

          W literaturze Pascal jest traktowany jako jeden z najważniejszych autorów francuskiego klasycyzmu i uważany do dzisiaj za jednego z najwybitniejszych prozaików francuskich. Jego sposób posługiwania się satyrą i humorem był obiektem licznych polemik. Zbiór jego prac literackich jest dobrze znany jego wielkiemu przeciwnikowi racjonaliście Kartezjuszowi i przyczynił się do twierdzenia, że główne założenia filozofii empiryzmu były niewystarczające dla określenia prawd fundamentalnych.

          Pascal przeprowadził doświadczenie, które udowodniło, że ciśnienie cieczy lub gazów jest takie same w każdym miejscu. Blaise Pascal wynalazł teoretycznie prasę hydrauliczną.

Blaise Pascal wymyślił tzw, pascalinę. pierwszą maszynę liczącą, która potrafiła dodawać. Zbudował ją dla swojego ojca, który był poborcą podatkowym. Ponadto sformułował prawo nazwane jego nazwiskiem dotyczące ciśnienia w cieczach. Stąd jednostka ciśnienia w układzie SI nosi nazwę paskal (Pa). Do matematyki wprowadził obiekty nazwane potem ślimakiem Pascala i trójkątem Pascala. Ustanowił w Paryżu w 1662 roku 5 pierwszych linii komunikacji miejskiej, po której kursował omnibus (karoce za 5 soldów) według stałych rozkładów oraz wynalazł nowoczesną ruletkę.

Przysłowia, sentencje i aforyzmy Blaise Pascala:

Zważmy zysk i stratę, zakładając, że Bóg jest - jeśli wyg­rasz, zys­ku­jesz wszys­tko; jeśli przeg­rasz, nie tra­cisz nic. 

Od piekła lub nieba od­gradza nas tyl­ko życie, rzecz naj­kruchsza w świecie. 

Krop­la miłości znaczy więcej niż ocean rozumu. 

Ser­ce ma swo­je rac­je, których ro­zum nie zna.

Człowiek jest jak trzci­na – najsłab­sza rzecz w na­turze, ale to trzci­na myśląca. 

Gdy­by każdy człowiek wie­dział, co mówią o nim in­ni, nie byłoby na świecie ani jed­nej pa­ry przyjaciół. 

Człowiek stworzo­ny jest na to, by szu­kać praw­dy, a nie by ją posiadać. 

Los his­to­rii za­leży cza­sem od przypadku. 

Człowiek nie jest god­ny Bo­gu, ale nie jest niez­dolny stać się Go godnym. 

Os­try język, lichy charakter. 

Wiel­kość człowieka jest wiel­ka w tym, że zna on swoją nędzę.