Gnoza i gnostycyzm

        Gnoza (gr. gnosis) jest formą świadomości religijnej, wewnętrznym doświadczeniem duchowej rzeczywistości, duchowego aspektu człowieka, kosmosu i Bóstwa jako narzędzie zbawienia.  W pierwszym rzędzie gnoza miała dać człowiekowi orientację w czasoprzestrzeni kosmosu, w którym żyje, ukazać mu jego pochodzenie i aktualną kondycję, w której się znalazł, a ponad wszystko wskazać drogę wyzwolenia z tej kondycji. Mówiąc słowami Teodota, mistrza gnozy z Azji Mniejszej, miała pokazać „kim jesteśmy i czym się staliśmy, gdzie jesteśmy [...], dokąd zmierzamy, od czego powinniśmy zostać zbawieni; co oznaczają narodziny, a co — odrodzenie” (cyt. z Klemensa z Aleksandrii, Excerpta ex Theodoto, 78, 2). Jednakże najwyższym i ostatecznym celem gnozy było (i jest) zbawienie (soteria) człowieka. Według gnostyków człowiek jest pogrążony w śnie. Przebudzenie jest poznaniem prawdy o swoim duchowym powołaniu. 

         Termin ten został wykorzystywany przez różne ruchy religijne: gnoza monistyczna syryjsko-egipska, który uprawiał walentynianizm oraz gnoza dualistyczna typu irańskiego – manicheizm. 

          Zasadniczą cechą światopoglądu gnostycznego (różnych proweniencji) jest przekonanie o upadku Ducha i uwięzieniu w świecie. W gnozie monistycznej świat – rozumiany jako byt materialny, ów padół zła i cierpienia, w którym przyszło człowiekowi żyć – jest ostatnią, najniższą emanacją Boga (bytu doskonałego). Zło, rozpad i śmierć zaistniały w wyniku pierwotnego boskiego upadku. Człowiek, istota obdarzona iskrą ducha, obarczony jest odpowiedzialnością naprawy tego błędu. Zadaniem oświeconego na ścieżce gnozy jest uwalnianie iskier Ducha i oddawanie ich Bogu. W przeciwieństwie jednak do gnozy monistycznej, gdzie za zło i niedoskonały świat odpowiedzialny jest Jedyny Bóg, w dualistycznej gnozie Maniego świat jest polem walki dwóch niestworzonych antagonistycznych wobec siebie sił światła i ciemności (irański Ahura Mazda i Aryman).

          Pojęciami które  uczestniczą w gnozie to, eony istoty pośrednie między Bogiem a Bogiem), pleroma (pełnia), archonty (stworzenia dominujące), syzygnia (koniunkcja lub opozycja planet).

        Eony to istoty istniejące we Wszechświecie pośredniczące pomiędzy Bogiem a człowiekiem.  To ciała astralne o boskiej naturze, wolne, pełne harmonii, światła. To istoty energetyczne, sploty kosmosu istniejące w sercu mówiące kim się jest, jedność i transformacja światła istniejąca poza miejscem i czasu. Jedność jest wszystkim. Eony pochodzą od pleromy (pełni), tj. istoty najwyższej.

        Na podstawie kultur Wschodu, Azji Zachodniej powstała wielowarstwowa kultura euroazjatycka. W niej rozrastał się gnostycyzm. Wypełniał się wyimaginowaną historią (np. historią powstania układu słonecznego). Kiedy więc mówimy o hellenizmie jako tle, czy podstawie społeczno-kulturowej, na której zrodził się i rozwinął gnostycyzm w ścisłym znaczeniu tego terminu, to mamy na myśli także rzymską i bizantyńską fazę rozwoju (jak również kostnienia i degeneracji) cywilizacji i kultury hellenistycznej, w której przecież z kolei powstawały i ginęły takie gnostyckie i postgnostyckie religie, jak manicheizm, paulikianizm, bogomilizm i patarenizm — łącznie z jego zachodnioeuropejską odnogą — kataryzmem.

Gnostycyzm manifestował się także w różnorodnych wspólnotach wyznawców rozproszonych w Palestynie, Syrii, Azji Mniejszej, w Egipcie, Italii i na innych obszarach nad Morzem Śródziemnym. W II wieku istniała również gnoza pogańska (traktat Poimandres ze zbioru Corpus Hermeticum).

          Do gnozy odwoływali się m.in.: bogomili i katarzy. Gnostykami byli: Szymon Mag, Walentyn Egipcjanin, Bazylides, Herakleon, Ptolemeusz, Markos i Teodor. Najbardziej znanym współczesnym polskim gnostykiem jest Jerzy Prokopiuk. Polskim artystą, który inspirował się w swoich pracach gnozą, był Marek Kijewski.

          Jedną ze współczesnych form gnozy jest antropozofia Rudolfa Steinera. Jako szkoła gnostyczna definiuje się także Lectorium Rosicrucianum –

Międzynarodowa Szkoła Złotego Różokrzyża. O gnozie i rewolucji gnostyckiej pisze także autor książki "Nowa nauka polityki" Eric Voegelin.

       Z chwilą rodzenia się religii chrześcijańskiej gnostycyzm wywierał na nią ogromny wpływ. Jezus dostarczył materiału poznawczego. Trzeba było to wszystko zagospodarować według stanu ówczesnej wiedzy i niewiedzy. Najtrudniejsze było to, że nikt nie znał Prawdy. Ona musiała się wykuwać za sprawą ludzkiego intelektu i wiary.