Oświecenie

          Już od XVI wieku rozpoczął się kryzys struktur społecznych i hierarchii wartości związanych z feudalizmem. Kryzys ten wywołał nowe zjawiska społeczne i związał się z szeregiem dyskusji prowadzących do wyodrębnienia nowej formacji kulturowej.  Ceniono to wszystko, co można poznać rozumem. Rozum stał się drogą do prawdy o świecie i człowieku. Okres Oświecenia w Europie obejmuje lata 1688 – 1789.  Głównymi propagatorami oświecenia byli ludzie religijni, nie przeciwstawiający sobie wiedzy i osiągnięć nauki. Wśród znakomitych umysłów byli też ateiści, deiści oraz agnostycy. Oświecenie przyniosło  odnowę nauczania kościelnego i udoskonalenie form kształcenia kleru. Jego przedstawiciele odrzucali pobożność dewocyjną, płytkie moralizatorstwo, potępiali ciemnotę, zabobony i przesądy i przyczynili się do większego otwarcia na Pismo Święte i naukę Ojców Kościoła. Wielu jego przedstawicieli nawoływało do tolerancji religijnej. Ważną cechą oświecenia była sekularyzacja państw europejskich oraz sformułowanie praw człowieka.  W Anglii w roku 1688 miała miejsce bezkrwawa rewolucja, która dała mieszczaństwu możliwość współrządzenia i uczyniła z Anglii wzorcowy kraj dla całej oświeconej Europy.  W następnym roku John Locke (1632–1704) wydał List o tolerancji  zawierający w zarysie cały program Oświecenia, który stał się podstawą potocznej świadomości ludzi tej formacji. Był człowiekiem wierzącym. We Francji przyjmuje się rok 1715 (śmierć Ludwika XIV) za narodziny oświecenia francuskiego. Apogeum Oświecenia przypada na okres działalności takich wybitnych postaci jak: Wolter (1694–1788, podchodził do religii z dużą ostrożnością), Jan Jakub Rousseau (1712–1788, potępiał ateizm i racjonalizm), Denis Diderot (1713–1784, poglądy ewoluowały od teizmu, poprzez deizm do otwartego materialistycznego ateizmu). Monarchia Burbonów była jednak państwem o ustroju sprzecznym z ideami wyznawanymi przez oświeconych i nowe idee uznawane były jako wrogie. To właśnie sprawiło, że Oświecenie francuskie było znacznie bardziej radykalne niż angielskie i zaowocowało rewolucją w XVIII w.

          Ważną osobą tego okresu był George Berkeley (1685–1753), biskup i misjonarz anglikański. Jego immaterializm filozoficzny wyprzedzał naukę o trzy stulecia, a jego idealizm subiektywny mógł być inspiracją dla teorii względności A. Einsteina.  Można też zauważyć jego sugestie, że Bóg rodzi się w umyśle człowieka. Człowiek może obserwować siebie samego. Stała powtarzalność  i „racjonalność” bodźców była dla niego dowodem istnienia Boga. Jego argumentacja jest nie do przyjęcia, ale wnioski końcowe genialne. Jego prace miały ogromny wpływ na filozofię Immanuela Kanta, G. F. Hegla  oraz fenomenologię.

         Trzecią osobą z wielkich oświeceniowych empiryków angielskich był David Hume (1711–1776). Prace na temat rozumu ludzkiego wstrząsnęły mocno podstawami filozofii jego czasów. Wychodząc od bodźców zewnętrznych człowiek tworzy sobie idee. Idea prosta to np. drzewo, ale w umyśle drzewostan jest już ideą złożoną, która wymaga wiary. Dla człowieka nie jest ważny stan prawdy, ale to, co rodzi się w rozumie. Idee złożone są zwykle mocno kontrowersyjne i skazane na jałowe dysputy. Jak mówił. Dane są nam tylko dochodzące do nas bodźce oraz własne myśli – cała reszta jest już spekulacją.     

          W okresie Oświecenia burzyły się umysły ludzi. Odkrycia geograficzne, rozwój chemii, optyki i innych badań naukowych ciągnęły ludzi do poszukiwań prawdy. Ponieważ stan wiedzy był jeszcze skromny, nie pozwolił na pełne otwarcie się rozumu. Trzeba było korzystać z dotychczasowego dorobku. Porządkowano więc wiedzę (Encyklopedia 1751–1772) i starano się ją lepiej wykorzystać. Krytycznie spoglądano na feudalne stosunki społeczne. Dostrzegano, że największym bogactwem człowieka jest rozum. Uważano, że powinno się niestrudzenie badać świat, powiększając swoją wiedzę o ziemi i o życiu. Nie wolno bezkrytycznie wierzyć wszystkiemu, lecz badać prawdziwość i rzetelność badań naukowych. Religia została poddana krytyce. Pojawił się deizm. Człowiek uwalniał się od bezwzględnych autorytetów teologicznych, scholastycznych dogmatów. Do szkół w Europie zaczęto wprowadzać przedmioty praktyczne, historię ojczystego kraju, matematykę, fizykę i elementy filozofii. Młodzi ludzie kończący te świeckie, nowoczesne szkoły mieli nie tylko wiedzę teoretyczną, ale byli także przygotowywani do pełnienia odpowiedzialnych funkcji w państwie. Oświecenie było wspaniałym i ważnym okresem w dziejach ludzkości. Najważniejszym programem Oświecenia była nowa edukacja na miarę ówczesnych możliwości.

          Oświecenie zainspirowało nowe trendy zmierzające do oddzielenia Kościoła od państwa  oraz tolerancję dla wszystkich wyznań. Proponowane zmiany nie były w smak Kościołowi. We Francji powstał narodowy gallikanizm, we Włoszech febronianizm, a w Austrii józefinizm. Ruch te chciały przypisać papieżowi jedynie prawo do strzeżenia prawd wiary. Preferowały one kościoły narodowe.