Reformacja w Anglii, anabaptyści

          Reformacja niosła przekaz, że każdy musi za siebie odpowiadać przed Bogiem i nie może się usprawiedliwiać uchwałą większości czy mniejszości. Domagano się wolności w wyznaniu wiary. 19 kwietnia 1529 r. 6 książąt i 14 południowych miast Rzeszy wniosło protest podczas sejmu Rzeszy w Spirze przeciwko odgórnym nakazom i zakazom (przeciw uchwale zabraniającej przechodzenia na ewangelicyzm). Od tego protestu wyznawcy nowej wiary otrzymali nazwę „protestanci”.

          Ruch reformacyjny nie był jednolity. Pomiędzy luteranami a zwinglianami pogłębiały się różnice teologiczne (np. na temat Eucharystii). Zastanawiano się nad rolą i władzą biskupów, zapominając o słowach Jezusa skierowane do Szymona Piotra: Paś baranki moje! (J 21,15). Gorszący był też wpływ polityki na stan religijny. Pojawił się problem restytucji zrabowanych dóbr kościelnych. Animozje między Lutrem a Zwinglim wpływały na wyniki reformacji.  Zwolennicy papieża i tradycji Kościoła katolickiego nie chcieli tak łatwo się poddać.

         Zawiązano związek szmalkaldzki 27 lutego 1531 r. w Schmalkalden (obecnie Turyngia) przez protestanckich książąt Cesarstwa Rzymskiego, który miał bronić ich przed akcjami zbrojnymi. Związek reprezentował siłę zbrojną, z którą należało się liczyć. Dlatego cesarz Karol V zdecydował się na zawarcie ze związkiem w 1532 roku pokoju w Norymberdze, na mocy którego obie strony zobowiązały się do zachowania pokoju i wstrzymania się od jakichkolwiek działań zaczepnych do czasu zwołania soboru powszechnego w Trydencie.

          Sprzymierzeńcem Związku Szmalkaldzkiego obok Francji była również Anglia. Związki Anglii ze Stolicą były bardzo  luźne. Już w XIV wielu uchwały parlamentu uznawały za bezprawne papieskie prowizje dotyczące angielskich beneficjów, zabraniały kierowania apelacji do Rzymu i zakazywały ogłaszania na terenie kraju papieskich bulli, procesów i rezerwacji. Stan ten jednak wynikał z samowoli króla, choć  idee reformacji (Wiclifa) docierały do ludności.

          Henryk VIII (1509–1547) początkowo zajmował krytyczne stanowisko wobec wystąpień Lutra i przynaglał Karola V do energicznej interwencji, a Erazma z Rotterdamu do zerwania z reformatorem. Krytycznym pismem o reformacji podlizywał się papieżowi. Jego postawa uległa zmianie, gdy papież nie okazał się dla niego łaskawy. Papież najpierw nie chciał udzielić dyspensy na ślub Henryka z Katarzyną Aragońską, która wpierw była żoną starszego brata Henryka. Potem nie chciał unieważnić tego ślubu, bowiem Henryk VIII chciał ożenić się z Anną Boleyn. Król doprowadził w latach 20. i 30. XVI wieku do rozłamu z Kościołem rzymskokatolickim oraz ustanowienia Kościoła anglikańskiego, niezależnego od papieża i Watykanu, ale podporządkowanego królowi Anglii; za jego panowania dokonano kasaty klasztorów. Król zasłynął z 6 małżeństw oraz ścinaniem głów niektórych swoich małżonek. Swoich oponentów również pozbawiał życia (John Fisher, Tomasz Morus, Cromwell). Akt parlamentu spowodował zamknięcie klasztorów. Mnichów wypędzono i nakłaniano do zawarcia małżeństwa. Własność klasztorów był konfiskowana. Za źródło wiary uznano Pismo Święte, trzy pierwsze symbole wiary. Usprawiedliwienie uznano za naukę możliwą do przyjęcia. Odpusty zniesiono. Uznano tylko trzy sakramenty, ale zachowano transsubstancję Eucharystii.

          W 1538 roku król zabronił księżom zawierania małżeństw. Cranmer (arcybiskup Canterbury) musiał swoją żonę wysłać z powrotem do Niemiec.

         Na tle zamętu religijnego w XVI w. powstał radykalny ruch anabaptystów („na nowo chrzcić”) . Anabaptyści byli zróżnicowanym ruchem. Łączyło ich odrzucanie chrztu dzieci (który ich zdaniem chrztem nie był) oraz pogląd o konieczności zasadniczej zmiany życia społecznego w celu powrotu do ideałów pierwotnego chrześcijaństwa. Kult religijny anabaptystów odznaczał się prostotą – zrezygnowali z przedmiotów kultu (obrazy, ołtarze, budynki sakralne). W Zurychu rozpoczęły się natychmiast ich prześladowania. Anabaptyści rozproszyli się po całej niemieckiej Szwajcarii. Zwingli, Luter, Malanchton i inni przejawiali wrogość wobec nich. Na skutek izolacji zaczęły pojawiać się u nich eschatologiczne, chiliastyczne i komunistyczne tendencje. Niektórzy anabaptyści głosili zniesienie różnic społecznych i wspólną własność na wzór pierwszej wspólnoty chrześcijańskiej. Najbardziej znaną postacią w dziejach anabaptyzmu jest Thomas Müntzer, który pozyskał rzesze chłopstwa i plebsu miejskiego i którego idee rozpaliły w Niemczech wojnę chłopską. Należy jednak pamiętać, że został on zabity w 1525 r., gdy ruch dopiero się rodził. Liderzy anabaptystów szwajcarskich – Konrad Grebel, Feliks Manz, Jerzy Blaurock – odcinali się od rewolucyjnych postulatów Münzera.

          Mimo represji jeszcze w pierwszej połowie XVII wieku zaczęły się tworzyć w Anglii i w Stanach Zjednoczonych pierwsze wspólnoty baptystów, które dzisiaj stanowią wielkie niezależne od państwa Kościoły, gromadząc miliony ludzi.