Zmiany w Kościołach Wschodnich

          Cesarstwo Zachodnie przestało istnieć, ale na Wschodzie wciąż funkcjonowało cesarstwo zwane „Rzymskie’. Na zewnątrz jawiło się bardziej jako cesarstwo chrześcijańskie. Cesarz Justynian I Wielki (483–565)  był bardzo zaangażowanym chrześcijaninem. Znany jest fakt historyczny, że każdy, z nowo nawróconych, otrzymał od cesarza sztukę złota.  Skarb pastwa wziął na siebie więcej niż połowę kosztów budowli sakralnych. Jednocześnie ustanowiono surowe prawa dla pogan i heretyków. Występowano przeciw manichejczykom, Samarytanom i Żydom. W 527 roku w Konstantynopolu manichejczyków więziono, wszczynano procesy, poddawano próbom ognia. W roku 529 r. zamknięto też neoplatońską szkołę ateńską, która była wtedy fanatycznym centrum pogaństwa i okultyzmu.

          W Aleksandrii choć spotyka się jeszcze dużo pogan, chrystianizacja czyniła postępy. Przykrym incydentem był samosąd dokonanej na Hypatii, pogańskiej kobiety – filozofa dokonany przez chrześcijan w roku 415 oraz wobec chrześcijańskiego studenta. Szkoła aleksandryjska była prowadzona przez pogan do czasu Jana Filoponosa, chrześcijanina. Od tego czasu szkoła stawała się coraz bardziej chrześcijańska. Z tej szkoły wyszli wspaniali filozofowie, którzy mieli odwagę podejmować trudne zagadnienia wynikające z konfrontacji wiary chrześcijańskiej z systemem neoplatońskim: pochodzenie duszy, zmartwychwstanie ciał, stworzenie czy wieczność świata.

          Konstantynopol coraz bardziej oddalał się od Rzymu. Wykorzystał posiadane relikwie św. Andrzeja, sprowadzonych przez cesarza Konstancjusza w roku 357, stworzył legendę o swym domniemanym rodowodzie apostolskim. Cesarz ten podjął idee równości wobec Rzymu. Powoli zmianie ulegała liturgia i ceremonia.  U Bizantyjczyków zaznaczył się okres umiarkowanego przepychu od surowszego rytu zachodniego. W kościołach instalowano marmurowe posadzki, mozaiki na ścianach i sklepieniach. Na barbarzyńcach robiło to wrażenie. Cesarz Maurycy wprowadził w całym Cesarstwie 15 sierpnia święto Zaśnięcia Matki Boskiej. Kult Maryi znacznie się poszerzył. Stał się on entuzjastyczny, żarliwy, pełen zapału i odwagi. Znamienny też stał się kult świętych obrazów i ikon.

          Warto zwrócić uwagę, że na wschodnią pobożność przekłada się wizerunek czci ówczesnych cesarzy. Zaczęły powstawać obrazy świętych, jeszcze żyjących. Zaczęły mnożyć się cudowne obrazy (nie uczynione ręką człowieka). Rys historyczny ujawnia tendencje chrześcijańskie oraz uwarunkowania formowania się konstrukcji wiary chrześcijańskiej.